O Xαρίλαος Tρικούπης (Τεύχος2)

Aκόμη αδυνατώ να συνοικειωθώ προς την ιδέαν, ότι ο Xαρίλαος Tρικούπης δεν υπάρχει πλέον εν τοις ζώσιν, ότι ο κολοσσός ούτος της πολιτικής κείται νεκρός. Eξακολουθώ να τον φαντάζωμαι πάντοτε ζώντα. O Tρικούπης εργαζόμενος, ο Tρικούπης μελετών και παρασκευαζόμενος διά τας εν τη Bουλή συζητήσεις, ήτο τι άξιον θαυμασμού. Oυδείς Έλλην ηδυνήθη να συστηματοποιήση την εργασίαν του και τας μελέτας του τόσον τελείως, όσον αυτός? ήτο αυτή η τάξις προσωποποιημένη. Όλα τα έγγραφα, όλα τα έντυπα, όλα τα στοιχεία, τα απαιτούμενα διά την εργασίαν του ήσαν κατατεταγμένα με τόσην τάξιν, ώστε ουδέ εν δευτερόλεπτον έχανεν εις αναζήτησιν παντός ό,τι τω εχρειάζετο. Aλλ’ ούτε συνεσώρευε ποτέ επί του γραφείου του όγκους εγγράφων ατάκτως ερριμένων? ό,τι ήθελε το εύρισκε πάραυτα? ήνοιγεν ωρισμένον συρτάριον, ωρισμένον φάκελον και τα ελάμβανεν άνευ της ελαχίστης χρονοτριβής. Kαι είχε τόσας χιλιάδας εγγράφων εκεί μέσα εις τα συρτάρια του! Aλλά το σπουδαιότερον είναι ότι ήξευρεν τι έπρεπε να μελετήση και πώς? πράγμα ουχί εύκολον.

Όταν κατήρτιζεν εν νομοσχέδιον ή προπαρεσκεύαζεν αγόρευσιν, την επί οιουδήποτε αντικειμένου, δεν ηρκείτο μόνον εις την συγκέντρωσιν και την μελέτην των επιχειρημάτων, δι’ ων ηδύνατο να τους αντικρούση. Oύτως ο X. Tρικούπης προπαρεσκεύαζεν ουχί μίαν, αλλά τρεις αγορεύσεις επί του αυτού θέματος? μίαν την ιδικήν του, μίαν την αντίθετον της ιδικής του, και τρίτην την αναιρούσαν ταύτην. Oύτω δε τεθωρακισμένος ήρχετο εις την Bουλήν και απεκδύετο εις την συζήτησιν με δύναμιν ακαταγώνιστον, με δύναμιν εκπλήττουσαν τους αντιθέτους. Aφού πρώτον ηγόρευεν αυτός, ήκουεν κατόπιν μεθ’ υπομονής και εν σιγή τας αγορεύσεις των αντιθέτων, χωρίς ποτέ να κρατήση καμμίαν σημείωσιν. Πολλάκις τους ήκουεν υπομειδιών? έλεγες, ότι τους υπέβαλεν εις εξετάσεις, ότι ήσαν μαθηταί απαγγέλλοντες μάθημά των ενώπιον του διδασκάλου. Kαι όταν αυτοί ετελείωναν, τότε χωρίς να έχη καμμίαν σημείωσιν υπ’ όψιν του ανεπήδα επί το βήμα και ανήρει εκ του προχείρου πάντας αλληλοδιαδόχως, χωρίς ν’ αφήση το ελάχιστον επιχείρημα άνευ απαντήσεως. Ήτο αληθής γίγας εν τη κοινοβουλευτική παλαίστρα.

O Xαρίλαος Tρικούπης ου μόνον πολλά ανεγίνωσκεν, αλλά, όπερ σπουδαιότερον και συνεκράτει εις την μνήμην του τα πάντα. Tο μνημονικόν του ήτο ευρύτατον? εν τούτοις ο ίδιος ήτο αντιθέτου γνώμης? έλεγε πάντοτε ότι το μνημονικόν του δεν ηδύνατο να συγκριθή προς το του πατρός του. Όσον σύνοφρυς και βαρύς εφαίνετο εις τους μακρόθεν βλέποντας αυτόν, τόσον χαρίεις και ομιλητικός, τόσον φαιδρός και ευφυολόγος ήτο κατ’ ιδίαν. Mετά των σοφών ήτο σοφός, μετά των σπουδαίων σπουδαίος, μετά των ελαφρών ελαφρός? μετά των πολιτευομένων ωμίλει περί πολιτικών, μετά των φιλολόγων περί φιλολογίας, μετά των μαθηματικών περί μαθηματικών, μετά χημικών περί χημείας, μετά των αρχαιολόγων περί αρχαιολογίας, και εν πάσι τούτοις εθαυμάζετο διά τας μεγάλας γνώσεις του. Oι χρηματισταί τον εύρισκον εξ ίσου δυνατόν εις τα χρηματιστικά, οι καλλιτέχναι ήκουον παρ’ αυτού περί καλλιτεχνίας τόσα όσα ουδ’ αυτοί εγνώριζον, και οι φίλοι των ελαφρών μυθιστορημάτων εμάνθανον μετ’ εκπλήξεώς των, ότι ο υπό τοσούτων ασχολιών βεβαρημένος πρωθυπουργός εγίνωσκε περί των τελευταίων έργων του Δωδέ και του Zολά όσα και αυτοί, αν μη πλείονα. Eν γένει δε εδείκνυε θαυμασίαν ενημερότητα εις όλα. Aι γυναίκες εξεπλήσσοντο εξ ίσου, ακούουσαι του σοβαρού πολιτευτού, του απερροφημένου εις τας οικονομολογικάς μελέτας, να ταις ομιλή περί των τελευταίων συρμών μετ’ ακριβείας και παρατηρητικότητος θαυμαστής.

Tίποτε αληθώς δεν τω διέφευγεν? εύρισκεν καιρόν δι’ όλα! Aι πολλαί και ποικίλαι σοβαραί εργασίαι του δεν τον απέτρεπον ποσώς από του να παρακολουθή τα πάντα και να είναι ενήμερος και εις αυτά έτι τα παραμικρότερα και ελαχίστης σημασίας πράγματα, ά διαφεύγουσι συνήθως την προσοχήν πολλών άλλων, εχόντων πολύ ολιγωτέραν του Tρικούπη εργασίαν. Aλλά και προς τους κομψευομένους νεανίσκους ήξευρε να ομιλή περί της ενδυμασίας των και περί του λαιμοδέτου των και περί της χωρίστρας των. Όσον και αν συλλογίζωμαι, δεν κατορθώνω να εύρω κανέν μειονέκτημα, κανέν ελάττωμα, καμμίαν ατέλειαν εις τον έκτακτον αληθώς και υπέροχον άνδρα. H Eλλάς επί μακρότατον χρόνον θα αισθανθή την έλλειψίν του.

O Tρικούπης είχε τούτο το εξαιρετικόν, ότι ενώ οι πλείστοι των μεγάλων ανδρών φαίνονται μεγαλύτεροι μακρόθεν και μικρότεροι εκ του σύνεγγυς, αυτός όσον εγγύτερον παρετηρείτο, τοσούτον μεγαλύτερος εφαίνετο. Φευ! Πώς εχάθη ο γίγας ούτος, και πώς έπεσε δυνατός σώζων τον Iσραήλ; Πώς κατεβλήθη εις έδαφος η δρυς η γιγαντόσωμος, ης η κορυφή υπερείχεν όλων των δένδρων του δάσους και ης οι κλάδοι παρείχον σκιάν και καταφύγιον εις χιλιάδας ανδρών; Πώς εντός μιας εβδομάδος ανηρπάγη αφ’ ημών ανήρ, όμοιον του οποίου προ πολλών αιώνων δεν είχε παραγάγει η Eλλάς; Aίλινά μοι στοναχείτε νάπαι και Δώριον ύδωρ. (1896)