Παράγοντες και μορφές αγωγής (Τεύχος1)
Παράγοντες και μορφές αγωγής
Οι επιδράσεις της οικογένειας στην ψυχή και στο πνεύμα του παιδιού έχουν θεμελιώδη σημασία και αφήνουν βαθιά τη σφραγίδα τους στην προσωπικότητά του
Αρθρογράφος: Δρ Γιάννης Χαραλαμπόπουλος, πρώην Γεν. Δ/ντής Mαρασλείου
Για την ανάπτυξη των ψυχοσωματικών δυνάμεων και ικανοτήτων και την όλη αγωγή του αναπτυσσόμενου ανθρώπου, σημαντικό ρόλο παίζουν ορισμένοι παράγοντες αγωγής στις διάφορες φυσικές ή τεχνητές μορφές τους. Η παιδαγωγική επιστήμη ασχολείται με καθέναν από τους παράγοντες αγωγής στις πιο βασικές μορφές τους ώστε ο παιδαγωγός να αποκτήσει συνείδηση της σημασίας τους, στην αγωγή του παιδιού. Οι κυριότεροι παράγοντες αγωγής είναι η οικογένεια, το σχολείο, η κοινωνία και η πολιτεία.
Α’ Η ΟΙΚΟΓΈΝΕΙΑ 1. Η οικογένεια ως πρωταρχικός παράγοντας αγωγής Ο αρχικότερος παράγοντας της αγωγής του παιδιού είναι η οικογένεια. Στα χέρια των γονέων εμπιστεύεται η φύση το παιδί, ευθύς μόλις ανοίξει τα μάτια του και αντικρίσει το φως του κόσμου. Στα στήθη της μητέρας και στις φροντίδες του πατέρα το προσκολλά από την πρώτη στιγμή της ζωής του. Οι επιδράσεις της οικογένειας στην ψυχή και στο πνεύμα του παιδιού έχουν θεμελιώδη σημασία και αφήνουν βαθιά τη σφραγίδα τους στην προσωπικότητά του. Στην αρμονική οικογένεια βασιλεύει η χαρά, το γέλιο, η αμοιβαία κατανόηση, η συνεργασία, η αλληλοεξυπηρέτηση, η δικαιοσύνη, η καλή θέληση, η αλληλοβοήθεια, ο σεβασμός της προσωπικότητας του άλλου, η στοργή, η αισιοδοξία, η γαλήνη, η αγάπη, η ασφάλεια και η αρμονική συμβίωση. Η θερμή οικογενειακή ατμόσφαιρα είναι το "μάνα" με το οποίο τρέφεται η ψυχή του παιδιού. Είναι το λιμάνι ασφαλείας στις δυσκολίες της ζωής του. Μόνο στην οικογένεια το παιδί αισθάνεται άνετα. Οι ψυχολόγοι, οι ψυχίατροι και οι παιδαγωγοί αποφαίνονται αλλά και η πείρα μάς διδάσκει ότι το παιδί, για να αναπτυχθεί κανονικά και να γίνει ομαλός και τέλειος άνθρωπος, έχει ανάγκη από τη θαλπωρή της μητρικής αγκαλιάς, από την αναντικατάστατη μητρική αγάπη. Χωρίς την εγκάρδια, τη θερμή ψυχολογική ατμόσφαιρα, δίχως το ζωογόνο ψυχολογικό κλίμα της οικογένειας, η ομαλή ψυχική ανάπτυξη του παιδιού είναι αδύνατη. Παιδιά που μεγάλωσαν σε ορφανοτροφεία αναπτύχθηκαν με μεγάλη βραδύτητα και παρουσίασαν πνευματική, κοινωνική και ψυχολογική καθυστέρηση. Δέχτηκαν βαριά, και κάποια αθεράπευτα, ψυχικά τραύματα, που κατέληξαν σε μόνιμη συναισθηματική αναπηρία και σε ακρωτηριασμένη προσωπικότητα. Η σύγχρονη ψυχολογία παραδέχεται ότι τα πρώτα πέντε χρόνια της ζωής του παιδιού έχουν μεγάλη σημασία στην όλη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας και η ανάμνηση των εμπειριών αυτών στα μετέπειτα χρόνια της ζωής αφήνουν συνήθως ζωηρά ίχνη στην προσωπικότητα του ατόμου. Το παιδί που πέρασε την παιδική του ηλικία σε ήρεμη κα! ευχάριστη οικογενειακή ατμόσφαιρα αντικρίζει τη ζωή με εντελώς άλλο πρίσμα από το παιδί που πέρασε τα παιδικά του χρόνια στη μιζέρια, τη θλίψη, την ψυχική ένταση και αγωνία και που είχε γενικά δυστυχισμένη παιδική ζωή. Οι περισσότερες ψυχολογικές ανωμαλίες και αντικοινωνικές αντιδράσεις εκπηγάζουν συνήθως από μια αφρόντιστη και δυστυχισμένη παιδική ζωή. Ο τρόπος με τον οποίο αισθανόμαστε και σκεπτόμαστε, οι αντιδράσεις και η συμπεριφορά μας στις ποικίλες περιστάσεις της ζωής μας, είναι δυνατό να οφείλονται σε λησμονημένες εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας, που μας υποχρεώνουν, ασυνείδητα και αυτόματα, να αντιδρούμε με έναν ορισμένο τρόπο. Τα πρώτα βιώματα και οι πρώτες εμπειρίες του παιδιού χρησιμεύουν σαν υφάδι και στημόνι στην ενύφανση του χαρακτήρα του ως ενηλίκου. Η ψυχολογία του βάθους υποστηρίζει ότι τα πρώτα βιώματα του παιδιού, οι επιδράσεις που δέχεται στα πρώτα χρόνια της ζωής του στο οικογενειακό περιβάλλον του, και ιδιαίτερα από τους γονείς του, επηρεάζουν σημαντικά τον ψυχισμό του, συντελούν θετικά ή αρνητικά στην ομαλή συναισθηματική του εξέλιξη, την ψυχική του υγεία και προδιαγράφουν το είναι του ως ενηλίκου.
Αλλά και αν ακόμα οι παραπάνω θέσεις της ψυχολογίας του βάθους είναι εν μέρει μόνο αληθινές, είναι γεγονός ότι μια χαρούμενη και ευτυχισμένη παιδική ηλικία και ένα πλούσιο σε διανοητικά ερεθίσματα περιβάλλον κατά τα πρώτα χρόνια της ζωή του παιδιού αποτελούν σπουδαίους παράγοντες στην ομαλή πνευματική και ψυχική ανάπτυξή του. Οι ψυχικές ανωμαλίες των ενηλίκων έχουν τις ρίζες τους συχνά στα πρώτα χρόνια της ζωής τους. Επίσης στα πρώτα χρόνια της ζωής του το παιδί μαθαίνει πολύ περισσότερα απ’ ό,τι μαθαίνει σε όλα τα μετέπειτα χρόνια των σπουδών του. Αυτά τα τόσο κρίσιμα χρόνια, στα οποία τίθενται οι βάσεις της ψυχοσωματικής υγείας του και χτίζονται σταθερά τα θεμέλια του χαρακτήρα του, το παιδί τα διέρχεται κυρίως μέσα στο οικογενειακό του περιβάλλον . Την ευθύνη επομένως στην περίοδο της προσχολικής ηλικίας του παιδιού για την ψυχοσωματική ανάπτυξή του, έχει αποκλειστικά η οικογένεια, μέσα στην οποία το παιδί ζει και κινείται. Γι’ αυτό και η οικογένεια είναι το πρώτο σχολείο του παιδιού. είναι ο βασικότερος παράγοντας αγωγής και μόρφωσης αυτού. Οι γονείς, με πρωταγωνιστή τη μητέρα, λαξεύουν την τρυφερή παιδική ψυχή. Μεταγγίζουν στην ψυχή του παιδιού ό,τι καλό και ωραίο, ό,τι ευγενικό και θείο υπάρχει. Σε αυτούς κυρίως ανήκει η τιμή και η δόξα για κάθε καλή συνήθεια και κάθε αρετή, που φυτρώνει στον κήπο της παιδικής ψυχής. σ’ αυτούς και η ντροπή για πολλά ψυχοφθόρα ελαττώματα, που εμφανίζονται στο παιδί. Η καλή ανατροφή διδάσκεται πρώτα και κυρίως στην οικογένεια και όχι στα θρανία του σχολείου. Εξάλλου το παιδί, από τη γέννησή του και στην περίοδο της νηπιακής, παιδικής και εφηβικής ηλικίας του, μέχρις ότου αποχωριστεί την οικογένεια και ζήσει μόνο του, βρίσκεται συνεχώς ή κατά μέγα μέρος κάτω από τις καλές ή κακές επιδράσεις της οικογένειας. Η αξία και αποστολή των γονέων είναι μεγάλη. Οι γονείς, πιστοί στο ιερό χρέος της ανατροφής των παιδιών, προικισμένοι από τη φύση με αστείρευτη αγάπη και θεϊκή στοργή, με τις φροντίδες, τους συνεχείς κόπους, την αφοσίωση και την αυτοθυσία τους, χαλκεύουν το χαρακτήρα του παιδιού και χαρίζουν στον κοινωνικό και εθνικό οργανισμό νέα υγιή κύτταρα και νέες δυνάμεις. Η οικογένεια είναι ο στύλος και η ζωή της κοινωνικής τάξης.
Συμπερασματικά, η συμβολή της αρμονικής οικογένειας είναι η ακόλουθη: 1. Βοηθάει τη σωματική ανάπτυξη και υγεία του παιδιού. 2. Δίνει στο παιδί τις πρωταρχικές γνώσεις. 3. Αναπτύσσει τις διανοητικές του δυνάμεις. 4. Καλλιεργεί τις κοινωνικές σχέσεις. 5. Θέτει τα θεμέλια του χαρακτήρα του και βοηθάει την ηθική αγωγή του. 6. Του δίνει ζεστασιά και αγάπη και ικανοποιεί τις βασικές ψυχικές ανάγκες του, δηλαδή την αγάπη και στοργή του, τη συναισθηματική του ασφάλεια, την αναγνώριση και επιδοκιμασία. 7. Προσφέρει τα πρότυπα που είναι απαραίτητα στα παιδιά. Με λίγα λόγια, η αρμονική οικογένεια βοηθάει αποτελεσματικά τη σωματική, πνευματική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη, την οικοδόμηση της ψυχικής υγείας και την ηθική αγωγή του παιδιού. Γενικά, όταν η οικογένεια λειτουργεί ομαλά και αρμονικά, είναι το φυτώριο που τροφοδοτεί την κοινωνία με υγιή και δημιουργικά άτομα.
Εκτός όμως από τις θετικές επιδράσεις, η οικογένεια μπορεί να έχει και αρνητικές επιδράσεις στο παιδί. Η οικογενειακή δυσαρμονία, η ανθυγιεινή ψυχολογική ατμόσφαιρα, ο ανήθικος βίος των γονέων, η διαλυμένη οικογένεια, τα χρόνια νοσήματα ενός γονέα, η υπερβολική αυστηρότητα ή επιείκεια, η αλλοπρόσαλλη μεταχείριση του παιδιού, η υπερπροστασία κ.ά. μπορούν να υποσκάψουν την ψυχική υγεία του παιδιού, να χαλάσουν το χαρακτήρα του, να προκαλέσουν ψυχικές διαταραχές, να τραυματίσουν την ψυχή του παιδιού και να το κάμουν προβληματικό. Γενικά, όταν νοσεί η οικογένεια, εκτρέφει καρκινώματα που δηλητηριάζουν και διαβρώνουν τον κοινωνικό οργανισμό . όταν εξασθενεί ή καταστρέφεται, τίθεται σε κίνδυνο και καταστρέφεται το μεγάλο παρόν και το μέλλον της κοινωνίας.
Θα πρέπει όμως να σημειωθεί πως η ομαλή λειτουργία και η διατήρηση της οικογένειας δεν μπορεί να ρυθμιστεί αποφασιστικά από εξωτερικούς παράγοντες, γιατί αυτή στηρίζεται κυρίως στην αγάπη, στον αμοιβαίο σεβασμό, στην αλληλοεκτίμηση, στη θέληση και τη διάθεση των μελών της. Το σχολείο βέβαια μπορεί να βοηθήσει την οικογένεια, διαπαιδαγωγώντας κατάλληλα τα μέλη της, ώστε να συνειδητοποιήσουν τη μεγάλη σημασία που έχει αυτή στην ψυχοσωματική ανάπτυξη και την ευτυχία του ατόμου καθώς και στην ομαλή λειτουργία της κοινωνίας. Παράλληλα, η πολιτεία και η κοινωνία μπορούν, με διάφορα μέτρα πρόνοιας, να λύσουν πολλά προβλήματά της, να θεραπεύσουν ορισμένες αδυναμίες της και να ενισχύσουν την ευρωστία της.